|
წინამდებარე ნაშრომში განვიხილავთ მანგლისის ტაძრის გალავნის აღმოსავლეთ კედელში არსებული შესასვლელის თავზე მოთავსებულ, 1667 წლის არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერას. შევეცდებით კიდევ ერთხელ ქართული დიპლომატიკური ძეგლების საფუძველზე აღნიშნულ სამშენებლო წარწერაში მოხსენიებული არსენ მანგლელის ფეოდალური სახლის კუთვნილების საკითხის გარკვევას. ქართულ ისტორიოგრაფიაში (გურამ ჯანდიერი, გულიკო მჭედლიძე) დღემდე მყარად არის დამკვიდრებული შემდეგი მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც ამ სამშენებლო წარწერაში მოხსენიებულ არსენ მანგლელს ბარათაშვილთა ერთ-ერთ განშტოებას, სახელდობრ, გერმანოზიშვილთა ფეოდალურ ოჯახს მიაკუთვნებენ. ჩვენი აზრით, ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში დამყარებული აღნიშნული მოსაზრება არ შეესაბამება რეალობას და ჩვენი მხრიდან კიდევ ერთხელ გადახედვას მოითხოვს.
წარმოვადგენთ აღნიშნული 1667 წლის არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერის პუბლიკაციებს ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით. აღნიშვნის ღირსია ის ფაქტი, რომ არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერა დღემდე მრავალგზის იქნა გამოცემული.
პირველად, აღნიშნული წარწერა 1837 წელს გამოიცა მარი ბროსეს (1802-1880 წწ.) მიერ. მეცნიერი განიხილავს რა მანგლისის ტაძრის სხვა წარწერებს, სულ ბოლოს ეხება არსენ მანგლელის წარწერას და დასძენს, რომ ამ წარწერის შესახებ ცნობა მიაწოდა მ. ჩუბინაშვილმა. ამის შემდეგ კი მოჰყავს მ. ჩუბინაშვილის მიერ გაგზავნილი წარწერის ტექსტის ქართული გადმონაწერი და მისი ფრანგულ ენაზე პერეფრაზირება:
“ღმერთო შეიწყალე ამისი ამშენებელი, მანგლელი ეპისკოპოსი არსენი, ოსტატი თეიმურაზისა. ქორონიკონს: ტნ:
Seigneur, air pitié d’Arseni, constructeur de cet édifice, éveque de Manglis, et de l’artisan Théimouraz. En l’an 350 – 1662.” (Brosset 1839: 431).
ამის შემდეგ ავტორი გვამცნობს, რომ მისთვის მ. ჩუბინაშვილს არაფერი არ უთქვამს ამ წარწერის წარმომავლობის შესახებ, უფრო ზუსტად, რომ ვთქვათ, მისი ადგილ- მდებარეობის შესახებ.
როგორც ვხედავთ, მ. ჩუბინაშვილის მიერ მ. ბროსესათვის გაგზავნილ ჩვენთვის საინტერესო წარწერის მიხედვით, მაშენებელი არსენ მანგლელი, ოსტატი თეიმურაზისა ღმრთისაგან შენდობას ითხოვს. აღნიშნულ პუბლიკაციაში ამ წარწერას ბოლოში უზის ქორონიკონი ტნ. ამის მიუხედავად, მ. ბროსემ მის წინ განთავსებული სიტყვის
“ქორონიკონს” ბოლო გრაფემა “ს” დაუმატა შემდგომ ორ გრაფემას “ტნ”-ს და ყოველივე ამის საფუძველზე ამ წარწერის შესრულების თარიღად 1662 წელი მიიჩნია. თუმცა, აქვე დავძენთ, რომ ისტორიკოსს ამის საშუალებას მისთვის მ. ჩუბინაშვილის მიერ გაგზავნილი წარწერის ტექსტის გადმონაწერი არ აძლევდა, რადგან აღნიშნული გადმონაწერიდან საკმაოდ ნათალად ჩანს, რომ წარწერის ბოლო ორი გრაფემა “ტნ” წინა სიტყვისაგან ორწერტილით არის გამოყოფილი.
მარი ბროსეს შემდეგ აღნიშნული წარწერა გამოქვეყნდა 1848 წლის გაზეთ “Кавказ”-ის 37-ე ნომერში ი. სლივიცკის მიერ, რომელიც გთავაზობს ამ წარწერას და მის სიტყვა- სიტყვით რუსულ თარგმანს. ვიძლევით აღნიშნული წარწერის ი. სლივიცკისეულ წაკითხვას:
“ღმერთო შეიწყალე ამისი ამშენებელი მანგლელი ეფისკოპოზი არსენ ოსტატი თებერვლის გ. ქორონიკოს სტნ
Господи помылуи этого строителя, Манглискаго Епископа Арсенḭя и архитектора Февраля 3- го г. хрон. 355 (1667 по Р.Х.)” (Сливицкий 1848: 148).
ი. სლივიცკიმ მ. ბროსესაგან განსხვავებით, 1848 წელს თავად მოინახულა მანგლისის ტაძარი და შესაბამისად ჩვენთვის საინტერესო სამშენებლო წარწერაც უშუალოდ ნახა. მას წინა ავტორისაგან განსხვავებით, არსენ მანგლელის წარწერა 6 სტრიქონად აქვს მოცემული. აღნიშნული წარწერის ი. სლივიცკისეული წაკითხვა შინაარსობრივი თვალსაზრისთაც განსხვავდება მ. ბროსეს წაკითხვისაგან, რაც გამოიხატება შემდეგში: თუ, ბროსესთან სიტყვა “ეპისკოპოსი” გხვდება, სლივიცკისთან ეს სიტყვა “ეფისკოპოზი”-ს სახით არის წარმოდგენილი. მ. ბროსესთან მანგლელის სახელი არსენი სახელობით ბრუნვაშია, ხოლო ი. სლივიცკისთან წოდებით ბრუნვაში “არსენ” გვხვდება. სიტყვა “ოსტატი”-ს შემდეგ მ. ბროსე კითხულობს სიტყვა “თეიმურაზისა”-ს, ხოლო ი. სლივიცკი კი ამ სიტყვის ნაცვლად სიტყვა “თებერვლის”. უფრო მეტიც, ი. სლივიცკიმ ამ სიტყვის შემდეგ კიდევ ერთი გრაფემა “გ” ამოიკითხა. მკვლევარი წინა ავტორისაგან განსხვავებით, სიტყვა ქორონიკონს “ნ” გრაფემის გარეშე წარმოადგენს. რაც შეეხება ქორონიკონის აღმნიშვნელ გრაფემებს ორივე ავტორი ერთნაირად კითხულობს და მის აღმნიშვნელად “სტნ” გრაფემებს გვთავაზობენ. თუმცა აქ დასაზუსტებელია ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტი, რომ თუ, მ. ბროსემ “ტნ” გრაფემებს წინა სიტყვა “ქორონიკონს” ბოლო გრაფემა “ს” დაუმატა, ი. სლივიცკის აღნიშნული სამი გრაფემა “სტნ” ქორონიკონის აღნიშვნის მიზნით ერთად აქვს მოცემული, თუმცა მას მ. ბროსესგან განსხვავებით, აღნიშნული წარწერის თარიღად 1667 წლის 3 თებერვალი მიაჩნია. მისი აზრით, “სტნ” გრაფემათა სისტემა რატომღაც მაინცდამაინც 355 უდრის, შესაბამისად მკვლევარი ამ ეპიგრაფიკულ ძეგლს 1667 წლის 3 თებერვლით ათარიღებს, როცა მ. ბროსემ სავსებით სამართლიანად “სტნ” გრაფემათა საფუძველზე მიღებული 350 ქორონიკონი (1312+350=1662) 1662 წელს შეუსაბამა.
ი. სლივიცკის შემდეგ ჩვენთვის საინტერესო სამშენებლო წარწერის შესახებ საუბრობს ა. უმანეცი თავის 1852 წლის სტატიაში “Древний храм в Манглисе”. მკვლევარი ეყრდნობა რა ვახუშტი ბატონიშვილის (1696-1757 წწ.) ცნობებს, აცხადებს, რომ მანგლისის ტაძარი XVIII საუკუნის დასაწყისში ვერ გადაურჩა დარბევას. ა. უმანეცი აღნიშნავს რომ: “ქართველი ისტორიკოსის თქმით, (ვახუშტი ბატონიშვილს გულისხმობს – თ.გ.) მანგლისი XII საუკუნის დასაწყისში დავით III მეფობის დროს, XII საუკუნის დასაწყისში დაზარალდა, XVII საუკუნის დასაწყისში ქართლის მეფის სიმონ II-ის ზეობის დროს. ამ სიტუაციამ ბიძგი მისცა არსენეპისკოპოსს ეკლესია რამდენიმე ადგილას გაემაგრებინა და იგი ქვის გალავნით დაეცვა. კარიბჭის ახლოს გარეთ, მან პატარა ეკლესია ააშენა. ეს გალავნები ამ დრომდე სავსებით არ იყო. კარების თავზე მოიპოვება შემდეგი ქართული წარწერა, ახალი ხელით, შესრულებული ქვაზე: Господи! помилуй строителя этого, Манглисскаго епископа мастера Арсенḭя, февраля 3 г. хрон. 355 (1667 по Р.Х.)” (Уманец 1852: 466).
როგორც ვხედავთ, ა. უმანეცი სწავლულ ბატონიშვილზე დაყრდნობით აღწერს მონასტრის ისტორიას, გარდა ამისა საუბრობს მანგლელი ეპისკოპოსის არსენის სამშენებლო საქმიანობაზე და სულ ბოლოს მოაქვს ჩვენთვის საინტერესო წარწერის მისეული წაკითხვის რუსული ვარიანტი. იგი ი. სლივიცკის მსგავსად, მ. ბროსესაგან განსხვავებით, არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერას 1667 წლის 3 თებერვლით ათარიღებს. თუმცა აქვე დავძენთ, რომ ზემო ორი ავტორისაგან განსხვავებით, მას არ მოაქვს აღნიშნული წარწერის ქორონიკონის აღმნიშვნელი გრაფემები, რის საფუძველზეც მან ძეგლის მაინცდამაინც 1667 წლის 3 თებერვლით დაათარიღა.
ამის შემდეგ ი. სლივიცკი კვლავ მოუბრუნდა მანგლისის ეკლესიის შესაწვლის საქმეს და 1902 წელს წალკე გამოცემულ ბროშურაში ცალკე თავად გვხდება მისი გამოკვლევა მანგლისის ტაძრის შესახებ სახელწოდებით “Древнḭй храмъ въ манглисъ”, სადაც იგივე აზრი აქვს გატარებული, რაც თავის 1848 წლის სტატიაში გამოთქვა. თუმცა ერთი გასნხვავებით, ავტორი აქ წარწერის სულ სხვაგვარ წაკითხვას გვთავაზობს:
“ღმერთო შეიწყალე ამისი ამშენებელი მაძვლელი ეფისკოპოზი არსენ ოსტატი თებერვლის ვ. ქარონიკომ ხტნ
Вотъ буквальный ея переводъ: Господи помылуи этого строителя, Манглискаго Епископа Арсенḭя и архитектора, Февраля 3-го г. хрон. 355 (1667 по Р.Х.)” (Сливицкий 1902: 26-27).
აქ, როგორც ვნახეთ, ი. სლივიცკი მის წინა პუბლიკაციასაგან განსხვავებით, ჩვენთვის საინტერესო წარწერას სულ სხვაგვარად კითხულობს. აღნიშნული წარწერის მესამე სტრიქონზე სიტყვა “მანგლელის” ნაცვლად, სიტყვა “მაძვლელი”-ს კითხულობს. სულ ბოლო სტრიქონზე სიტყვა “ქორონიკონი”ს მაგივრად, სიტყვა “ქარონიკომ”-ს. სულ ბოლოს შევნიშნავთ, რომ თუ წინა წაკითხვაში ქორონიკონის აღმნიშვნელად კითხულობდა შემდგომ სამ გრაფებას “სტნ”, აქ უფრო შორს წავიდა და სიტყვა “ქარონიკამ”-ის შემდეგ კითხულობს “ხტნ” გრაფემათა კონსტრუქციას და რაც ყველაზე გასაკვირია, არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერას იმავე – 1667 წლის 3 თებერვლით ათარიღებს.
ი. სლივიცკის შემდეგ მანგლისის წარწერები გამოაქვეყნა ექვთიმე თაყაიშვილმა (1863- 1953 წწ.) თავის 1913 წლის ნაშრომის “Археологическия Экскурсии, Разыскания и Заметки”-ის IV ტომში, სადაც ცალკე თავი აქვს მიძღვნილი მანგლისის ტაძრის წარწერებს. აღნიშნულ წარწერებს შორის მეცნიერს მოტანილი აქვს ჩვენთვის საინტერესო არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერაც. მის თქმით, “Вь стень ограды Манглисскаго храма направо оть воротъ вдьланъ каменъ съ вульгарною позднею надписью некрасивыми строчными мхедрули. Надпись давно извъстна и правильно разобрана и у Броссе:
ქ ღ ̃თო შეიწყალე Господи, помилуй
ამისი ამშენებე строителя сего
ლი მნგლელ манглисскаго
ეფისკოპოზი епископа ма-
არსენ ოსტატ стера Арсения,
ი თებერ გ ქკ ̃ს ტნე февраля 3-го, вь корониконь
355 (=1667).
Ръчь идëть, въроятно, о построикь воротъ ограды. Это единственная поздная надпись, касаюшаяся Манглисскаго храма. Она во всякомъ показываетъ, что во второй половинь XVII въка жизнь вокругъ храма и вообше на Манглись не замирала” (Такаишвили 1913: 140-141).
ექვთიმე თაყაიშვილის მიხედვით, მანგლისის ტაძრის კარიბჭის მარჯვენა მხარეს, გალავნის კედელში ჩადგმული გვიანი მდარედ შესრულებული მხედრული წარწერა დიდი ხანი ცნობილი ყოფილა და ის სწორად ყოფილა გარკვეული ბროსესთან. ამის შემდეგ, როგორც ზემოთ ვაჩვენთ, მოჰყავს თვით წარწერის ტექსტი. მართალია, ე. თაყაიშვილი აღნიშნავს, რომ სწორად იქნა ეს წარწერა გაშიფრული მ. ბროსეს მიერ, თუმცა მის და მ. ბროსესეულ წაკითხვას შორის დიდი სხვაობაა, რაც გამოიხატება შემდეგში: წინა მკვლევართაგან განსხვავებით, ე. თაყაიშვილი კითხულობს “ქ” გრაფემას ანუ ქანწილს, გარდა ამისა, მის წაკითხვაში ამის შემდეგ ამოკვეთილი სიტყვა ღმერთო “ღ ̃თო” დაქარაგმებულია, რაც წინა ავტორებთან ყოველგვარი ქარაგმის გარეშე არის წარმოდგენილი. აგრეთვე თვალში მოსახვედრია ექვთიმეს მიერ წარწერის მესამე სტრიქონზე ამოკითხული სიტყვა “მნგლელ”, რასაც ზემოთჩამოთვლილი ავტორები პირდაპირ “მანგლელი”-ს სახით კითხულობდნენ. აქვე ავღნიშნავთ, რომ თუ ი. სლივიცკისთან მაშენებელი მეორე სტრიქომზეა მთლიანად მოთავსებული, ექვთიმესთან აღნიშნული სიტყვის ბოლო ორი გრაფემა მესამე სტრიქონზეა გადატანილი. სულ ბოლოს ჩვენ ყურადღებას ვამახვილებთ ე. თაყაიშვილის მიერ არსენ მანგლელის წარწერის ქორონიკონის ამღნიშვნელ სამი გრაფემის ახალ წაკითხვაზე, რაც გამოიხატება იმაში, რომ ე. თაყაიშვილი წინა მკვლევათაგან განსხვავებით, აღნიშნული წარწერის ქორონიკონის აღმნიშვნელად “ტნე” გრაფემებს კითხულობს, რაც მართალაც უდრის (1312+355=1667 წ.) 1667 წელს. ჩვენ დიდ გაკვირვებას იწვევს ე. თაყაიშვილის მხრიდან ის განცხადება, რომ არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერა მ. ბროსეს მიერ სწორადაა გაშიფრული, რადგან, როგორც ზემოთ ვაჩვენეთ, ამ სამშენებლო წარწერის ე. თაყაიშვილისეული წაკითხვა წინა ორი ავტორისაგან განსხვავებით არა მარტო ტექსტოლოგიური თვალსაზრისით განსხვავდება, არამედ ეპიგრაგიკული ძეგლის თარიღის აღმნიშვნელი ქორონიკონის წაკითხვაშიც.
გარდა ამისა, ე. თაყაიშვილი წარწერის ტექსტის შინაარსითაც დაინტერესდა და გამოთქვა ვარაუდი, რომ ალბათ წარწერაში საუბარია გალავნის კარის აშენებაზე. მისი აზრით, ეს ყოველ შემთხვევაში მიუთითებს იმაზე, რომ XVII საუკუნის II ნახევარში მონასტრის ირგვლივ და საერთოდ მანგლისში სიცოცხლე არ ჩამკვდარა.
ექვთიმეს შემდეგ ჩვენთვის საინტერესო სამშენებლო წარწერა აკაკი შანიძის განხილვის საგანი გახდა. მეცნიერმა 1926 წლის მიმოხილველის I ნომერში გამოსცა თავისი ნაშრომი სახელწოდებით “კვლავ მანგლისის წარწერების შესახებ”. მკვლევრის ძირითად ინტერესს მონასტრის აღმოსავლეთ ფასადზე სამხრეთ კარიბჭის გარედან ამოკვეთილი “დოღომაის ძეთი”-ს წარწერა წარმოადგენდა. მან აღნიშნული წარწერის გარდა გადმოიღო ჩვენთვის საინტერესო არსენ მანგლელის წარწერაც, რომელიც ნაშრომში სულ ბოლოს მოჰყავს. მისი თქმით, “მხედრული წარწერა ჭიშკრისა, ექვს სტრიქონიანი, რიგიანად აქვს გამოცემული ე. თაყაიშვილს (გვ. 140), რომელსაც ოღონდ განკვეთილობის ნიშნები არ აქვს დაცული. აქ იკითხება:
“ქ ღ ̃თო: შეიწყალე | ამისი: ამშენებე|ლი. მნგლელ. | ეფისკაპოზი | არსენ ოსტატ|ი თებერ გ ქ ̃კს ტნე” (შანიძე 1926: 235).
როგორც ვხედავთ, აკ. შანიძე ამ წარწერის ე. თაყაიშვილისეულ წაკითხვას მთლიანად იზიარებს, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მის მიერ წაკითხულ სიტყვა “ეფისკოპოზი”-ს ნაცვლად სიტყვა “ეფისკაპოზი”-ს. გარდა ამისა, მან თავის პუბლიკაციაში აღნიშნული წარწერის განკვეთილობის ნიშნებიც აღნიშნა.
ამის შემდეგ აღნიშნული წარწერა გამოაქვეყნა 1956 წელს ვახტანგ ბერიძემ თავის მონოგრაფიული ტიპის ნაშრომში “ძველი ქართველი ხოროთმოძღვრები”, სადაც მას ანბანურ რიგზე აქვს გაწყობილი ქართველი ოსტატები, მათ შორის ჩვენთვის საინტერესო არსენ მანგლელიც, რადგან, როგორც აღნიშნული სამშენებლო წარწერა გვამცნობს, მას თავად მიუღია მშენებლობაში მონაწილეობა და ოსტატადაც კი არის ნახსენები ამ წარწერაში. აღნიშნული წარწერას ვ. ბერიძე გვთავაზობს მთლიანად ე. თაყაიშვილისეულ წაკითხვაზე დაყრდნობით. იგი წერს: `არსენ ოსტატი _ მანგლელი ეპისკოპოსი, ცხოვრობდა XVII ს-ის მეორე ნახევარში. მოხსენიებულია მანგლისის ტაძრის გალავანში ჩატანებულ წარწერაში: “ღმერთო, შეიწყალე ა მ ი ს ი ა მ შ ე ნ ე ბ ე ლ ი მ ა ნ გ ლ ე ლ ი ე ფ ი ს კ ო პ ო ზ ი ა რ ს ე ნ ო ს ტ ა ტ ი, თებერ გ ქრონიკს ტნე” (=1667 წელს). ე. თაყაიშვილის აზრით, არსენის აშენებული უნდა ყოფილიყო გალავანში შესასვლელი ბჭე” (ბერიძე 1956: 24).
ამის შემდეგ მანგლისის ტაძრის წარწერებისადმი საგანგებო ნაშრომი გამოქვეყნდა 1961 წელს თეიმურაზ ბარნაველის მიერ სახელწოდებით “მანგლისის ტაძრის წარწერები”, სადაც ავტორი სხვა წარწერებთან ერთად წარმოადგენს არსენ მანგლელის 1667 წლის სამშენებლო წარწერის არქეოგრაფიულ აღწერილობას, წარწერის ტექსტის გადმონაწერს, მისეულ წაკითხვას, წარწერის პალეოგრაფიულ პირსა და წარწერის შავ-თეთრ ფოტოს: “გვიანი წარწერაა მოთავსებული ეკლესიის გალავანში აღმოსავლეთის მხრიდან შესასვლელის მარჯვნივ, ზემოთ. წარწერა შესრულებულია მხედრული დამწერლობით, მეტად მდარე და ულამაზო ხელით.
ქ. ღთო: შეიწ ̃ლე ამისი: ამშენებე ლი. მნგლელ.
ეფისკოპოზი (!) არსენ ოსტატ ი თებერ გ ქკს ტნე
ე.ი. ქ. ღმერთო შეიწყალე ამისი ამშენებელი მანგლელ[ი] ეპისკოპოზი არსენ ოსტატი. თებერ[ვალსა] გ, ქორონიკონს[ა] ტნე. (1667 წ.)
ეს წარწერა უნდა ეხებოდეს გალავანში შესასვლელ კარიბჭის აშენებას. პუბლიკაციებში თარიღი სხვადასხვაგვარად არის მოყვანილი” (ბარნაველი 1961: 14-15).
როგორ ზემოთ მოტანილი წარწერის ტექტსიდან ჩანს, მას ექვ. თაყაიშვილისა და აკ. შანიძისაგან განსხვავებით ქარგმა დასმული აქვს არა პირველ სიტყვა “ღმერთო”-ზე, არამედ ამის მომდევნო სიტყვა “შეიწყალე”-ზე, სახელდობრ, ამ სიტყვის “წ” გრაფემას შემდეგ სვამს ქარაგმის ნიშანს, რომელსაც მოსდევს “ლე” გრაფემები. მართალია, წარწერის ტექსტის გადმონაწერში მან სიტყვა შეიწყალეს ქარაგმის ნიშანი დაუსვა, თუმცა მისეულ წაკითხვაში მას ეს სიტყვა ყოველგვარი ქარაგმის გახსნის ნიშნის გარეშე აქვს წარმოდგენილი. მის ნაშრომში პარალელურად მისდევს ერთმანეთს წარწერის პალეოგრაფიული პირი და მისი დედნის გადმონაწერი. თუმცა რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, მაინც ვნახულობთ განსხვავებას ამათ შორის, კერძოდ, თუ წარწერის პალეოგრაფიულ პირის მეორე და მესამე სტრიქონებზე ამოკვეთილია სიტყვა `ამშენებლი~, თ. ბარნაველი ამ სიტყვას კითხულობს როგორც “ამშენებელი” ანუ ამ სიტყვაში გრაფემა “ბ”-ს შემდეგ “ე” გრაფემა ჩაამატა, როცა მას მის მიერვე გადმოღებული წარწერის პალეოგრაფიული პირი ამის საშუალებას არ აძლევდა. ჩვენ დიდ გაკვირვებას იწვევს აგრეთვე ის ფაქტიც, რომ თუ, წარწერის პალეოგრაფიულ პირი ექვსი სტრიქონისაგან შედგება, მის მიერ გადმოწერილ წარწერის დედანში ტექტი 5 სტრიქონია. უფრო ზუსტად, რომ ვთქვათ მის მიერ გადმოღებულ პალეოგრაფიულ პირში სიტყვები “ეფისკოპოზი” და “არსენ ოსტატ” სხვადასხვა სტრიქონზეა, ხოლო მის მიერ გადმონაწერ დედნის ტექტსში ერთ სტრიქონზეა. სწორედ ამის გამო შედგება წარწერის პალეოგრაფიული პირი 6 სტრიქონისაგან და მის მიერ გადმოღებული დედნის ტექსტი 5 სტრიქონისაგან. უფრო მეტიც, მისეულ წაკითხვაში ჩვენთვის საინტერესო წარწერის ტექტს სულ სამიოდე სტრიქონი აქვს დაკავებული. მას ე. თაყაიშვილის მსგავსად, აღნიშნულ წარწერაში მოხსენიებული არსენ მანგლელი გალავანში შესასვლელის კარიბჭის მაშენებლად მიაჩნია.
თეიმურაზ ბარნაველის შემდეგ არსენ მანგლელის წარწერა გურამ ჯანდიერს აქვს მოყვანილი თავის სტატიაში “XVII საუკუნის აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიული ქრონოლოგიის საკითხისათვის (ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი). იქ, სადაც მკვლევარი ადგენს XVII საუკუნის II ნახევრის მანგლელ ეპისკოპოსთა რიგს, ჩვენთვის საინტერესო პიროვნების არსენ ბარათაშვილის მანგლელობას ამ სამშენებლო წარწერისა და საისტორიო საბუთებზე დაყრდნობით – 1667-1670 წლებით განსაზღვრავს. არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერის წაკითხვისას მთლიანად ეყრდნობა თეიმურაზ ბარნაველისეულ წაკითხვას, რომლის მიხედვითაც, როგორც ზემოთ ერთხელ უკვე ვაჩვენეთ, ეს წარწერა შემდეგი სახით იკითხება: “ღმერთო, შეიწყალე ამისი ამშენებელი მანგლელ[ი] ეპისკოპოზი არსენ ოსტატი. თებერ[ვლსა] გ, ქორონიკონს[ა] ტნე” (ჯანდიერი 1971: 340).
სულ ბოლოს, მანგლისის ტაძარს სპეციალური მონოგრაფია მიუძღვნა მალაქია დვალმა. მას თავის 1974 წლის ნაშრომში “მანგლისის ხუროთმოღვრული ძეგლი” მოცემული აქვს ძეგლის შესწავლის ისტორია, ძეგლის აღწერა, თვით ძეგლის ისტორია და მისი ხუროთმოძღვრული ანალიზი. მკვლევარი რამდენჯერმე ეხება არსენ მანგლელის წარწერასა და მისი ჩატარებულ სამუშაოებს მანგლისის ტაძართად დაკავშირებით.
პირველად აღწერს რა მანგლისის ტაძრის გალავანს ამბობს: “გალავანი ნაგებია ფლეთილი ქვით, კირის ხსნარზე. შიგადაშიგ კედლის წყობაში (ძირითადად სამხ. და აღმ. კედლებში) დიდი თლილი დღეს არსებული გალავანი რომ ძეგლის დროინდელი არ არის, ის ზემოთ ნათქვამიდანაც ჩანს. ის არსენ ეპისკოპოსს აუგია 1667 წელს, რაც გალავნის აღმ. კარებთან მოთავსებულ მხედრულ წარწერაშია აღნიშნული (იხ. ტაბ. 502)” (დვალი 1974: 17). მეორედ აღწერს რა მანგლისის ტაძრის საკურთხეველს, ამბობს: “ამჟამად საკურთხეველს ტრანსეპტისაგან კაკლის ხის მაღალი იკონოსტასი ჰყოფს, რომელიც XIX საუკუნეში რემონტის დროს (1858 წელს) გაუკეთებიათ, მანამდე არსებული “ქვით და აგურით” ნაგები კანკელის მაგივრად, რომელიც იმ დროს უკვე ძლიერ ყოფილა დაზიანებული. აი, როგორ აღწერს ამას ი. სლივიცკი: “Возвышаюшаяся перед алтарëм на полтора аршина стена, по всей вероятности, позднейшей построики; плохая кладка камней и кирпичей отстранают мысль о глубокой древности”. მაგრამ კანკელი საკურთხევლის წინ კი არ იყო აღმართული, როგორც ამას სლივიცკი წერს, არამედ ტრანსეპტის წინ, როგორც ეს კირპიჩნიკოვს აქვს გეგმაზე აღნიშნული. ასევე აქვს აღწერილი ის უმანეცს: …”иконостас со своего места, по тесноте алтаря или по другим соображениям, был отнесëн в средною арку~ და შემდეგ _ `Новый иконостас, в средней арке, сделань был из кирпича, с пролëтом, для царских врат и одной северной двери”. მართლაც ყველაფერი მოწმობს, რომ აღნიშნული კანკელი გვიანდელი წარმოშობისა იყო, მაგრამ რომელ ეპოქას ეკუთვნოდა, ამის დადგენა ძნელია, ვინაიდან ხელთ არაფერი რეალური მასალა არა გვაქვს მის დასათარიღებ;ლად. საფიქრებელი კია, რომ ის იმ არსენ ეპისკოპოსის შემოქმედების ნაყოფი უნდა იყოს (XVII ს- ში), რომელიც გალავნის აღმ. კარების თავზე მოთავსებულ მხედრულ წარწერაშია მოხსენიებული” (დვალი 1974: 20).
სულ ბოლოს კი იქ, სადაც საუბრობს მანგლისის ტაძრის XVII საუკუნის მეორე ნახევრის მდგომარეობის შესახებ, დასძენს:
“XVII საუკუნის მეორე ნახევრისთვის ძეგლის მდგომარეობის შესახებ საყურადღებო ცნობას გვაწვდის მანგლისის გალავნის აღმოსავლეთ კედელში არსებული შესასვლელის თავზე მოთავსებული მხედრული წარწერა, რომელიც გვატყობინებს, რომ 1667 წელს მანგლელ ეპისკოპოსს არსენს ძეგლზე სამშენებლო სამუშაო ჩაუტარებია. წარწერა ასე იკითხება:
ჩაუტარებია. წარწერა ასე იკითხება:
`ქ. ღ ̃თო შეიწყალე ამისი ამშენებე
ლი მნგლელ ეფისკაპოსი არსენ ოსტატ
ი თებერ გ ქ ̃კს ტნე (-1667 წელს)”.
ცხადია, წარწერაში ლაპარაკია გალავნის აგებაზე და არა ტაძრის აშენებაზე, ეს ჯერ კიდევ ი. სლივიცკიმ აღნიშნა, მას ეჭვი ეპარება, რომ ეპისკოპოსი არსენი თავის თავს მთელი ტაძრის ამშენებლად ასახელებსო და დასძენს: “Епископ Арсен принял на себя слишком много”. საქართველოს მაშინდელ მდგომარეობაში ამოდენა ტაძრის აგებას ვერ შეძლებდნენო.
ე. თაყაიშვილის აზრით არსენის აშენებული უნდა ყოფილიყო მხოლოდ გალავანში შესასვლელი ბჭე. ჩვენ გვგონია, რომ არსენს, ალბათ, გალავანი აღუდგენია და თვით ძეგლიც შეუკეთებია. კერძოდ, არსენის სამშენებლო მოღვაწეობის ნაყოფი უნდა ყოყილიყო ტრანსეპტის წინ აგურით და ქვით ნაგები კანკელი, რომელსაც ა. უმანეცი და ი. სლივიცკი აღწერენ და კირპიჩნიკოვსაც აქვს დატანილი თავის გეგმაზე” (დვალი 1974: 42-43).
ზემოთ მოყვანილი მანგლისის ტაძრის გალავნის აღმოსავლეთ კედელში არსებული შესასვლელის თავზე მოთავსებულ 1667 წლის წარწერის მიხედვით, არსენ მანგლელს და იმავდროულად ოსტატს, როგორც ჩანს, იგი უშუალოდ იღებდა მონაწილეობას მისი თაოსნობით ჩატარებულ სამშენებლო საქმიანობის შესრულებაში, ამიტომაც უწოდებს თავის თავს ოსტატს, აუშენებია მანგლისის მონასტრის გალავანი და ამის გამო შენდობას ითხოვს ღმრთისაგან.
როგორც ნაშრომის დასაწყისში ავღნიშნეთ, მიუხედავად იმისა, რომ ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში (გურამ ჯანდიერი, გულიკო მჭედლიძე) გამოთქმულია მოსაზრება აღნიშნულ წარწერაში მოხსენიებული არსენ მანგლელის ბარათაშვილთა ერთ- ერთი განშტოების, გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლისათვის მიკუთვნების შესახებ, შევეცდებით ერთხელ კიდევ მოუბრუნდეთ ამ საკითხს და კიდევ ერთხელ განვიხილოთ არსენ მანგლელის გვარიშვილობის საკითხი.თუმცა მანამდე ამ საკითხთან დაკავშირებით ასევე ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით გთავაზობთ ქართულ სამეცნიერო წრეებში გამოთქმულ შეხედულებებს.
პირველად არსენ მანგლელის გვარიშვილობის საკითხს შეეხო გურამ ჯანდიერი თავის 1971 წლის ნაშრომში “XVII საუკუნის აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიული ქრონოლოგიის საკითხისათვის (ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიური რიგი)”, სადაც მკვლევარს დადგენილი აქვს XVII საუკუნის საქართველოს სხვადასხვა ეპარქიის მწყემსმთავართა ქრონოლოგიური რიგი. მას ცალკე თავად აქვს გამოყოფილი მანგლელ ეპისკოპოსთა ნუსხაც. იგი მას შემდეგ, რაც 1652-1653 წლებში ქართულ საისტორიო საბუთებში ნახსენებ ნიკოლოზ მანგლელზე ამთავრებს საუბარს, დასძენს: “1667 წ. მანგლელად არის ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი ა რ ს ე ნ: ღმერთო, შეიწყალე ამისი ამშენებელი მანგლელ[ი] ეპისკოპოზი არსენ ოსტატი. თებერ[ვალსა] გ, ქორონიკონს[ა] ტნე”. 1669 წ. მეფე შაჰნავაზმა შესწირა ყმა-მამული მანგლისის ღვთისმშობელს. 1670 წელს არსენმა ამირაშვილებს უწყალობა მამული” (ჯანდიერი 1971: 340).
ამის შემდეგ საუბრობს არსენ ბარათაშვილის შემდგომ დროინდელ XVII საუკუნის II ნახევარში მოღვაწე მანგლელებზე და სულ ბოლოს მოჰყავს მათი ქრონოლოგიური რიგი, სადაც არსენის მანგლელობას – 1667-1670 (1667, 1669, 1670) წწ. განსაზღვრავს. თუმცა აქ ჩვენი ყურადღება ერთმა ფრიად მნიშვნელოვანმა გარემოებამ მიიქცია, რაც მდგომარეობს შემდგომში, მეცნიერი არსენ ბარათაშვილის შემდეგ მანგლელად ასახელებს გაბრიელ ჯავახიშვილს, რომლის მწყემსმთვარობას 1672-1673 წლების ნასყიდობის წიგნების მიხედვით, ამავე – 1672-1673 წლებით ათარიღებს. მისი თქმით, გაბრიელ ჯავახიშვილი მოწმედ იხსენიება ნასყიდობის წიგნში, მიცემული ჯანო ენდრონიკაშვილის მიერ ქართლის კათალიკოს დომენტი III-სათვის (1660-1676 წწ.). იგი ამთავრებს რა ამ ფრაზას, შენიშვნის სახით აქვს ჩატანილი სქოლიოში: “1662 წლითაა დათარიღებული (ქრ-ის II წიგნში, გვ. 480.) ფრაგმენტი დოკუმენტიდან, რომლიდანაც ირკვევა, რომ გ ა ბ რ ი ე ლ ჯ ა ვ ა ხ ი შ ვ ი ლ ი ეპისკოპოსად კ ა თ ა ლ ი კ ო ს დ ო მ ე ნ ტ ი ს უკურთხებია, რის გამოც იგი აძლევს პირობას ერთგულებისა და მორჩილების შესახებ. ცნობა გაბრიელის მანგლელობის შესახებ 1672 წელზე ადრე სხვა დოკუმენტებიდან არ დასტურდება. საფიქრებელია, რომ ეს თარიღი შეცდომითაა მოცემული (ამ პერიოდში ბარათაშვილი არსენი ჩანს 1669, 70), მაგრამ, საინტერესოა ფაქტი, საიდან ირკვევა, რომ დომენტის უკურთხებია იგი ეპისკოპოსად)” (ჯანდიერი 1971: 341).
როგორც ვხედავთ, ისტორიკოსი მანგლისის ტაძრის სამშენებლო წარწერაში მოხსენიებულ არსენ მანგლელს 1669-1670 წლების წყალობის სიგელთა საფუძველზე სამართლიანად ბარათაშვილთა ფეოდალური სახლის წარმომადგენლად მიიჩნევს და მის მანგლელობას აღნიშნული წარწერისა და ამ ორი დიპლომატიკური ძეგლის ურთიერთშეჯერების საფუძველზე – 1667-1670 წლებით ათარიღებს. ამის პარალელურად მას მოჰყავს თედო ჟორდანიას ქრონიკებიდან II ტომიდან 1662 წლის საბუთის ფრაგმენტი, რომლის მიხედვით დომენტი კათალიკოსს გაბრიელ ჯავახიშვილი მანგლელად უკურთხებია, რის სანაცვლოდაც იგი ქართლის ეკლესიის მწყემსმთავარს აძლევს ერთგულებისა და მორჩილების პირობას. ჩვენ საგანგებოდ დავინტერესდით აღნიშნული საბუთის ფრაგმენტით, გავეცანით შესაბამის ლიტერატურას, გვაქვს მეტად საინტერესო სურათი. კერძოდ, პირთა ანოტირებული ლექსიკონის II ტომში დომენტი კათალიკოსზე გატანილია ჩვენთვის საინტერესო საბუთის ფრაგმენტი, თუმცა მათთანაც მითითებულია თედო ჟორდანიას ქრონიკების II ტომის ის გვერდი, რაც მითითებული აქვს გურამ ჯანდიერს თავის ზემოთაღნიშნულ ნაშრომში და რაც ყველაზე საინტერესოა ავტორთა ჯგუფიც ამ საბუთის ფრაგმენტის ქრონოლოგიას, გურამ ჯანდიერის მსგავსად, იმავე 1662 წლით განსაზღვრავს (კლდიაშვილი …. 1993: 94). ამის შემდეგ გავეცანით თედო ჟორდანიას აღნიშნული ნაშრომის ჩვენთვის საინტერესო ადგილს, სადაც ავტორს ჯერ მოყვანილი აქვს 1662 წლით დათარიღებული ორი მინაწერი, შემდეგ 1662 წლის იკორთის ზატიკის წარწერა, რომლის მიხედვით იესე ქსნის ერისთავი მის ოჯახთან ერთად იკორთის მთავარანგელოზის სახელობის ეკლესიას სწირავს სოფელ შუაცხვირს, ხოლო შემდგომ ამბობს: “ამავე დროებში ქკ ̃ზს დომენტის ერთგულების წიგნს უწერს ჯავახიშვილი მანგლელი გაბრიელ: “თქუენ მიერი (ეპისკოპოსად) კურთხევა მოვიღეთ ჩემზედა… ვიყუნეთ თქუენნი ერთგულნი და.. მორჩილნი” (მცხეთის ნუსხა #:რმა: (ჟორდანია 1897: 480).
როგორც ავღნიშნეთ, თედო ჟორდანიას მიერ ზემოთ მოყვანილი ორი მინაწერი და ზატიკის წარწერა კონკრეტული თარიღით – 1662 წლით არის განსაზღვრული, ხოლო ჩვენთვის საინტერესო სიგელის ფრაგმენტს არ უზის თარიღი, რის გამოც სრულიად დაუშვებელია მისი თარიღის განსაზღვრა მაინცდამაინც 1662 წლით. აქედან გამომდინარე, სრულიად ბუნდოვანია ამ საბუთის გურამ ჯანდიერისა და ავტორთა ჯგუფის მიერ შემოთავაზებული თარიღი 1662 წელი, რადგან ეს საბუთი შეიძლება გაცემულიყო როგორც 1662 წელს, ასევე 1672-1673 წლებში, როცა მანგლელად იხსენიება გაბრიელ ჯავახიშვილი. აქედან გამომდინარე, ვერ გავიზიარებთ აღნიშნულ ავტორთა ჯგუფის მიერ შემოთავაზებულ ამ საბუთის ფრაგმენტის თარიღს – 1662 წელს. თუმცა აქვე აღნიშვნის ღირსია ის, რომ მართალია გურამ ჯანდიერი ამ საბუთის ფრაგმენტის თარიღად 1662 წელს მიიჩნევს, თუმცა ამის პარალელურად მიაჩნია, რომ გაბრიელ ჯავახიშვილზე არსებული დოკუმენტების მიხედვით (მხედველობაში აქვს 1672-1673 წლების ნასყიდობის საბუთები – თ.გ.), იგი მანგლელად 1672 წელზე ადრე არ იხსენიება, აქედან გამომდინარე ეჭვი ეპარება ამ თარიღის სისწორეში. მისი თქმით, ამ პერიოდში მანგლელად არსენ ბარათაშვილია და უთითებს 1669-1670 წლებს. აქედან გამომდინარე, სავსებით ლოგიკურია თუ ვიფიქრებთ, რომ გურამ ჯანდიერი ამ პერიოდისათვის ანუ XVII საუკუნის 60-იანი წლებისათვის მანგლისის ეპარქიის მწყემსმთავრად არსენ ბარათაშვილს მიიჩნევს.
1991 წლის მრავალთავის მე-16 ტომში დაიბეჭდა გურამ ჯანდიერის წერილი სახელწოდებით “ბარათაშვილთა ფეოდალური სახლის საგვარეულოს განშტოებათა შესახებ”, სადაც ავტორი ქართულ საისტორიო საბუთებზე დაყრდნობით განიხილავს ბარათაშვილთა სხვადასხვა განაყოფების – ქავთარიშვილების, ზურაბიშვილების, აბულფათიშვილების, გერმანოზიშვილების და მათ შორის ნამანგლელავიშვილების ჩამოყალიბების საკითხს და მასთან დაკავშირებულ საკითხებს. ამ უკანასკნელი განშტოების შესახებ იგი წერს: “ბარათაშვილების სამამულო დავის გარიგების აღნიშნულ წიგნში მოხსენიებულია აგრეთვე ნამანგლელავისშვილი: “ერთი კომლი თავისი მამულით ნამანგლელავისშვილს პატარა ხანს სჭეროდა ჭანდარში”. თვით გვარის მიხედვით ცხადია, რომ ისინი მანგლელყოფილის შთამომავლები არიან, მაგრამ ბარათაშვილთა რომელ განშტოებას ეკუთვნიან?
|
