ირანის გავლენა VI საუკუნის პირველ მეოთხედს საქართველოში, კულტურის სფეროშიც უნდა გამოსახულიყო და ფაქტიურად გამოისახა კიდეც ქართველი ხალხის ეროვნული თვითშეგნების გაძლიერებით, მართლაც და, სპარსეთის ბატონობის სულ რაღაც მეოთხედი საუკუნის შემდეგ საქართველომ წარმოშვა თავის წრიდან ახალი კულტურული მოძრაობის წარმომადგენლები, რომელთაც შემდეგ ახალი სახელმწიფო წყობილებაც მოაწყვეს, კერძოდ, ერისთავები. ქრონიკები, სამწუხაროდ, ძალიან მცირე ცნობებს იძლევიან მთელი ამ ხნის მანძილზე, მაგრამ თვით მცირედი შენიშვნებიც კი ისეთ შთაბეჭდილებას ახდენს, რომ პირველი არისთავი გუარამი, რომელიც სათავეში ჩაუდგა საქართველოს მართველობას და რომელმაც, როგორც ჩანს, პირველმა დააწესა ამ უფლებათა მემკვიდრეობით გადაცემა უფროს ვაჟიშვილზე–მნიშვნელოვანი პიროვნება ყოფილა. ქრონიკა აღნიშნავს, რომ როდესაც „შეკრბა ქართლი და ერისთავი განაჩინეს გუარამ დიდი, ესე იყო პირველი ერისთავი და მერმე კურაპალატადაც იყო“. ამ სიტყვებიდან ნათლად ჩანს გუარამის დიდი მნიშვნელობა: მის მიერ თავის თავზე მთელი მოძრაობის ხელმძღვანელობის მიღება (ივერიელთა აჯანყება 571 წელს სპარსელთა წინააღმდეგ და მათ მეთაურ გურგენზე), ამ მოძრაობის წარმატებით დამთავრება, ახალი სახელმწიფო ორგანიზაციის შექმნა და დიდი ზრუნვა კულტურულ ფრონტზე, კერძოდ საამშენებლო ამოცანების სფეროშიც. ასეთი დასაწყისი შემდეგი ერისთავების სტეფანოზ I –ის და ადრნერსეს, გუარამის ვაჟიშვილების დროსაც ბრწყინვალედ და სრულად განვითარდა. ეს განვითარება გრძელდებოდა კიდევ ადრნერსეს ვაჟიშვილის სტეფანოზ II–ის დროსაც, მიუხედავად გამანადგურებელი ომისა იმპერატორ ირაკლისთან VII საუკუნის 20–იან წლების დასასრულს და ხალიფატის პირველი შემოტევისა ამავე საუკუნეში.
VI საუკუნეში განსაზღვრულად გამოსახულ კულტურულ მოძრაობას ჰქონდა თავის თანდათანობითი მომზადების შესამჩნევი მომენტები. ქრისტიანობის მიღების შემდეგ საქართველო განუწყვეტლივ იძლევა თავის წრიდან რელიგიურ–მორალური ტიპის მოღვაწეებს, რომელთა დიდი ნაწილი მუშაობს პალესტინასა და სირიაში, ქმნის სპეციალურ ქართულ ლიტერატურას და მონაწილეობას იღებს ქრისტიანული მსოფლმხედველობის საკითხების საზოგადო დამუშავებაში როგორც თეორიულად, ისე თავისი ცხოვრების პრაქტიკით.  VI საუკუნეში არსებობს უკვე ქართველთა სამონასტრო კოლონიები იერუსალიმში, ანტიოქიასა და ედესის ახლო და სხვა ადგილებში. იწყება დროგამოშვებით ამ მოღვაწეთა ცალ–ცალკე დაბრუნება საქართველოში ქრისტიანობის საქადაგებლად ჯერ კიდევ მიუქცეველ რაიონებში და მონასტრების დასაარსებლად სირიის ასკეტიზმისა და მისტიკური რელიგიოზობის სასტიკი წესით. კ. კეკელიძის გამოკვლევით, სწორედ  VI საუკუნეში მესოპოტამიიდან სხვადასხვა დროს მოდის რამდენიმე წყება ეგრეთწოდებულ ასცამეტ სირიელი მამა, ქრისტიანობის რელიგიური აზროვნების მონოფიზიტური მიმდინარეობის წარმომადგენელი. VI საუკუნის მე–20, მე–40 წლებში და უფრო გვიანაც ისინი ჯგუფებად მოდიან საქართველოში, აარსებენ მთელ რიგ მონასტრებს და ქადაგებენ ხალხში. მათი მოღვაწეობის წყალობით საქართველოში შესამჩნევად გაძლიერდა ბერ–მონაზნობა. შეიქმნა განათლების თვალსაჩინო ცენტრები: ქვეყნის სულიერ ცხოვრებაში თავს იჩენს რელიგიური აზროვნების დიდი მიმდინარეობები; ეკლესიათა ცხოვრებაში ყალიბდება სამონასტრო წესწყობილება. რელიგიურ მოთხოვნილებასთან დაკავშირებით მხატვრული შემოქმედებაც იღებს ახალ იმპულსებს განვითარებისთვის და ახალ შესაძლებლობას თავისი არსებობისათვის.
ასეთი იყო, მოკლედ, ის კულტურლ–პოლიტიკური პირობები, რომელშიც საქართველომ სულ მოკლე ხანში, რაღაც ნახევარ საუკუნის განმავლობაში, მიაღწია თავისი მხატვრული განვითარების ისეთ სიმაღლეს, რომ ჩვენ დრომდე შენახულ იმდროინდელ ძეგლებს თამამად შეუძლიათ გვერდში ამოუდგნენ სხვა კულტურის მსოფლიო ნაწარმოებებს. ახლა განვიხილოთ VI საუკუნის ძეგლები; ამასთან ხსენებული ძეგლები უნდა დავანაწილოთ ტიპოლოგიურად, ჯგუფებად.
როგორც წინა საუკუნეებში, ისე იმ ხანაში, რომელიც ჩვენ ამჟამად გვაინტერესებს, ჩვენ შეგვიძლია დავხატოთ ქართული ხელოვნების განვითარების სურათი თითქმის მხოლოდ ხუროთმოძღვურლი ძეგლების მეშვეობით, რადგან პლასტიკური ხელოვნების სხვა დარგთა ძეგლები, თითო–ოროლას გარდა, არ მოღწეულა ჩვენს დრომდე. ხუროთმოძღვრული შენობებიდანაც ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ ერთი გვარის, კერძოდ, საეკლესიო გვარის ძეგლებმა; ყველა დანარჩენი შენობა კი, როგორც, მაგალითად, სასახლეები, ციხეები, ხიდები, სხვადასხვანაირი საზოგადოებრივი შენობები (სახლები მგზავთათვის, საავადმყოფოები და სხვა.) გაქრნენ უკვალოდ, ყოველ შემთხვევაში დღემდე არ არიან აღმოჩენილნი. რაღა თქმა უნდა, საეკლესიო შენობებიდანაც მხოლოდ მცირე ნაწილმა მოაღწია ჩვენამდე. ამიტომ ეჭვს გარეშეა, შენახულ ძეგლებში არ არის დაცული მთელი ნაირნაირობა საეკლესიო შენობათა ტიპებისა. მაგრამ ამ დარგში ჩვენ მაინც შეგვიძლია დავადგინოთ განსაზღვული ჯგუფები, მათი იმ დროის ურთიერთობა და განვითარების მოტივები.
როგორც უკვე ავღნიშნეთ, საქართველო თავისი ძველი ხუროთმოძღვრებით დამახასიათებელი წარმომადგენელია აღმოსავლეთ–ქრისტიანული ხელოვნების, რაც გამოისახება ყოველი შენობის მოწყობისადმი საერთო მიდგომაში, აგრეთვე ამ დროს მოხმარებულ ცალკე ფორმებსა და საამშენებლო მეთოდებში. ამ დებულების თანახმად საქართველოში შესამჩნევი განვითარება უკვე ადრე უნდა მიეღო გუმბათიან ამშენებლობას, იმ დროს, როდესაც ჰელენისტური კულტურის ქვეყნებში უმთავრესად გავრცელდა არაგუმბათიანი ბაზილიკური ეკლესიები. მართლაც, იმ ხანაში, რომელსაც ამჟმად ვიხილავთ, ჩვენ ვხედავთ გუმბათიან შენობათა ნაირნაირობას, თუმცა ბაზილიკურ შენობებსაც აქვთ ადგილი, თუმცა, რასაკვირველი, „აღმოსვლურ“ ფორმებში.
ზემოთ უკვე ავღნიშნეთ, რომ გუმბათიანი თემა საქართველოში უკვე მუშავდებოდა VI და V საუკუნეებში, რასაც ამტკიცებენ იმ დროის ცალკე ნაშთები და ფრაგმენტები. ამ უძველეს გუმბათიან შენობათა განსაკუთრებულ ხაზულს, რომლითაც ისინი განსხვავდებიან მომდევნო შენობებისგან, წარმოადგენს ტაძრის უშუალოდ გადახურვა გუმბათიანი თაღით, რომელსაც არა აქვს გარედან განსაკუთრებული ღია ყელი,–ეს ყელი საბოლოოდ მუშავდება საქართველოში VI საუკუნეში. სამაგიეროდ, უძველესი დროის გუმბათიანი შენობები უკვე ყოველთვის ხურავენ კვადრატულ ნაწილს, რისთვისაც ხმარობენ ტრომპების სისტემას, ანდა კუთხეებში დაწყობილი ბრტყელი ქვის ფილების სისტემას. ყველა ეს უძველესი გუმბათიანი შენობა, ჩვენამდე მოღწეული ნიმუშების მიხედვით, მეტად მცირე ზომისა ყოფილია.
ჩვენი ხანის გუმბათიანი ხუროთმოძღვრების განვითარება უშუალოდ დაკავშირებულია ამ ფორმებთან. ამ ფორმების განვითარება ხშირად უფრო შორსაც მიდის. კომპოზიციის ძირითად ნაწილს შეადგენს ცენტრალური კვადრატი, რომელსაც ოთხსავ კუთხივ დამატებული აქვს რამოდენიმე სივრცე, რის წყალობითაც გეგმაში გამოდის იმ დროს მეტად გავრცელებული ჯვარის სიმბოლური ფორმა. ამის ნიმუშია მარინეს პატარა ეკლესია ზეგანში. ჯვარის ასეთი ფორმა გუმბათიანი ეკლესიის გეგმაში შეიძლება შეიქმნას ძირითად ცენტრალურ კვადრატთან  შეერთებული ნაირნაირი ფორმების შეფარდებით. მართლაც, ზოგან ვხედავთ, რომ ოთხივე მხარეს დამატებულია ნახევრად მრგვალი აფსიდური მკლავები, ე.ი. ე.წ. ტეტრაკონქები, ან დამატებულია სამი ნახევრადმრგვალი და ერთი სწორკუთხიანი მკლავი, ე.ი. ე.წ. ტრიკონქები, ან, როგორც ზეგანში, საკურთხევლის ნახევარ წრესთან დამატებულია სამი სწორკუთხიანი მკლავი, ან, ზოგიერთი სხვა ვარიანტი. ყველა ეს გეგმით მარტივი ჯვრის ფორმა, როგორც ჩანს, წარმოადგენს ამავე საზოგადო ხუროთმოძღვურლი ამოცანის პარალელურ გადაწყვეტას, ხოლო არავითარ შემთხვევაში არ წარმოიშობა ერთი მეორისგან ქრონოლოგიური მიმდევრობით.

Zveli gavazi. gegma

გავაზის ტეტრაკონქის განსხვავებას წარმოადგენს ნალისებური ფორმის გამოყენება როგორც აფსიდების გეგმაში, ისე მათი კამარებისა და კარების ფორმებში. ძველი დროის,  კერძოდ, არა უგვიანეს VI საუკუნის მესამე მეოთხედის დამახასიათებელ თვისებას ამ შენობაში წარმოადგენენ გარედან ნახევრადმრგვალი აფსიდური შვერილები, ჰორიზონტალური კოზმიდები აღმოსავლეთსა და დასავლეთ აფსიდებში კონქის ხაზზე და, ორი შესავალი აღმოსავლეთიდან საკურთხევლის აფსიდის გვერდებზე. გარედან მრგვალი აფსიდი ახასიათებს ბოლნისის სიონსაც, აშენებულს დაახლოებით 506 წელს; ჰორიზონტალური კოზმიდი, რომელიც საზღვრავს კონქს, დამახასიათებელია ბოლნისის სიონისთვისაც. ხოლო შესავლები აღმოსავლეთის მხრიდან საკურთხევლის აფსიდის გვერდებზე გვხვდება ჩვენამდე მოღწეულ უძველეს ეკლესიაში, კერძოდ, IV საუკუნის ბაზილიკაში ნეკრესის მონასტერში: ანალოგიური კარები აქვს ბოლნისის სიონის ჩრდილოეთის ნავსაც, ასეთივე კარებები შენიშნულია ასევე სომხეთსა და ბიზანტიაში. რანაირი დანიშნულება ქონდათ ამ კარებებს, – ეს გამორკვეული არაა.
გავაზის ტეტრაკონქი, როგოც უკვე ავღნიშნეთ გადაკეთებული იყო VIII-IX საუკუნეებში, როდესაც ძველი გუმბათი  ძლიერ აამაღლეს და მისცეს გარედან წესიერი რვაწახნაგოვანი ფორმა; გარდა ამისა თვით შენობის ტანს სამი მხრიდან, ე.ი. მისი სამი აფსიდის ირგვლივ, გაუკეთეს კამარიანი ღია გარშემოსავლელი.

Zveli gavazi. ganakveTi	Zveli gavazi. minaSeni

თავისი პირვანდელი ფორმით გავაზის ტეტრაკონქი სრულიად ცხადად წარმოადგენს დახასიათებული ადრეული გუმბათიანი შენობის სახეს, რომლებსაც ამჩნევია ხუროთმოძღვრის მოუხერხებელი, ჩამოუყალიბებელი ძიება: ხუროთმოძღვარი მთლიანად და განუყოფლად შეპყრობილი ყოფილა ერთი ძირითადი ხუროთმოძღვურლი პრობლემით და მისი გადაწყვეტის სურვილით–სახელდობრ, ახალი სივრცის შექმნის პრობლემით. მას ამ მიზნით გამოუყენებია გეგმით ნალისებური აფსიდების ფორმები, რომლებიც თითქოს განზე, ფართოდ იშლებიან თავიანთ მომრგვალებულ კონტურს იქითაც მის მიერ შექმნილი სივრცის გრანდიოზობის შთაბეჭდილების მოსახდენად, ხოლო აფსიდების კამარების ნალისებური ფორმით მას შეუქმნია რკინისებური სიმკვიდრის, მათი კონქის დამთავრების შეურყევლობის შთაბეჭდილება. ამასთან დაკავშირებულია კონქის, როგორც შენობის დამოუკიდებელი ნაწილის ცხადი გამოყოფა ჰორიზონტალური კოზმიდის გავლებით, რომელიც შესავლიდან აღნიშნავს შენობის დანიშნულების ძირითად ხაზს. თავისი გარეგანი სახით ეს შენობა თავიდანვე ახდენდა სიტლანქის და მოუხეშაობის შთაბეჭდილებას ოთხი ნახევრადმრგვალი ტლანქი აფსიდის წყალობით, რომელთაც არავითარი ფორმის ორგანიზაცია არ ქონდათ, რადგან ეს მათი გარეგანი ფორმა პირდაპირი განმეორება იყო შინაგანი ფორმის: ხუროთმოძღვარს ჯერ არ შეეძლო საკმაო ყურადღება მიექცია თავისი შენობის გარეგნობისათვის.
ამავე დროს ეკუთვნის მთელი რიგი შედარებით პატარა გუმბათიანი შენობები ტოლფერდა ჯვარისებური გეგმით. პირველ ყოვლისა უნდა დავასახელოთ მცხეთის ჯვრის მცირე ტაძარი, აშენებული ერისმთავარი გუარამ დიდის მიერ, რომელიც მთავრობდა 544–45 და 585–86 წლებს შორის. ამ ეკლესიის განსხვავებას წარმოადგენს–ცენტრალური კვადრატის გადახურვა არა გუმბათით, არამედ ჯვარისებური თაღით; მთელი ჯვარისებური ფორმის სივრცის მოთავსება გარეგან სწორკუთხედში ორგვერდიანი სახურავით და პირვანდელ შენობაში არსებობა ორი სპეციალური ფორმის სვეტიანი სტოასი, ჩრდილოეთისა და სამხრეთის შესავლების წინ, რომლებსაც ღია კიბეები, ასასვლელები ქონდათ.

mcxeTis jvris mcire taZari. ganakveTi sigrZeze	mcxeTis jvris mcire taZari. pirvandeli formebis restavracia

ამ შენობის განსხვავებას წარმოადგენს კიდევ სპეციალური სივრცეები დასაფლავებისათვის ზეძირკვლის ნაწილში. ამგვარ მაგალითები გვაქვს ასევე   ნეკრესში, ჭერემში და სხვა; შემდეგი დროის ძეგლებსაც აქვთ ამნაირი სტრუქტურა. კერძოდ, აღნიშნული იყო იგივე ჯვარისებურება შენობების. საზეიმო ასავლები ტაძარში, სტოების დამშვენება სვეტებით და მდიდრული ჩუქურთმით მორთული სვეტისთავებით, ტაძრის შინაგანი მორთვა, სახელდობრ, მისი საკურთხევლის კონქის შიგნიდან მოზაიკური მორთვა ოქროს ნაირნაირი ფერის პატარა კენჭებით, ხოლო დასავლეთ კედელში კათალიკოზის დასადგომი ნიშის მორთვა აჩრდილის გაშალაშინებული სვეტით და აყვავებული ჯვარით ზურგის კედელში – ყველაფერი ეს გვიჩვენებს, რომ აქ საქართველოს სულიერი დედაქალაქის პირდაპირ, დიდი ეროვნული დღესასწაულის ადგილზე, იმ დღესასწაულისა, რომელიც გადმოცემით დაკავშირებულია ნინოს მოღვაწეობასთან ააგეს დიდი მხატვრული შენობა, რომელიც შეეფერებოდა თვით ადგილის მნიშვნელობას. თავისი მხატვრული სხვაობით ეს შენობა გვიჩვენებს დიდ კავშირს, დამოკიდებულებას სასახლეებზე, საზეიმო შენობებზე ერთის მხრივ, ხოლო მეორეს მხრივ–კავშირს ხუროთმოძღვრების იმ დრომოჭმულ ხერხებსა და ფორმებთან, რომლებმაც იქნება სწორედ ამ მცხეთის ჯვარის პატარა ეკლესიაში იჩინა უკანასკნელად თავი.
მეორე მსგავს ძეგლს წარმოადგენს XIX საუკუნეში შეკეთების დროს დამახინჯებული პატარა ეკლესია იყალთოს მონასტრისა (კახეთი), რომელიც დაარსებულია ერთერთ 13 სირიელ მამათაგან, კერძოდ, ზენონის მიერ, რომელიც მოვიდა საქართველოში 543 წელს. ეს არის სამების ეკლესია, რომელიც მდებარეობს მონასტრის უმთავრესი ეკლესიის აღმოსავლეთით და წარმოადგენს მის უძველეს ეკლესიას. მისთვის დამახასიათებელია–პირვანდელ შენობაში–გუმბათისა და გარედან ფრონტონებით გამოსახული ოთხი მკლავის არსებობა. უკვე ამ შენობაში ქართველმა ხუროთმოძღვარმა გამოიჩინა შენობებისთვის მხატვრული ჩამოყალიბების ჩვეული პრინციპი: გუმბათი მოთავსებულია შენობის სიგრძეზე გაწეული ღერძის ცენტრში და არასოდეს არ არის ხოლმე ცენტრის დასავლეთით. მაგრამ ამ ეკლესიაში ასეთი გადაწყვეტისათვის უკვე არსებობდა ერთნაირი სიძნელე–წესიერ ცენტრალურ გუმბათქვეშე კვადრატს ყოველი მხრიდან ერთვის შედარებით მოკლე მკლავები, ხოლო აღმოსავლეთის მკლავს, გარდა ამისა ერთვის კიდევ აფსიდური ნახევარწრე, ე.ი. სწორედ აქ შენობის ღერძი გაგრძელებულია. ამგვარად, ხუროთმოძღვარს წინ დაუდგა ამოცანა–ეპოვა წონასწორობა ამ შვერილისთვის დასავლეთით. ამ მიზნით მან გამართა კარიბჭე, უფრო დაბალი, ვიდრე შენობის მკლავები, რითაც იმავე დროს ხაზი გაუსვა მის დამატებით მნიშვნელობას. სამწუხაროდ, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, იგი დამახინჯებულია XIX საუკუნეში გაკეთებული რესტავრაციით.

iyalTo. gegma da ganakveTi

ამავე ძეგლების ჯგუფს ეკუთვნის შიომღვიმის მონასტრის ძველი ეკლესია, რომელიც აშენებულია VI საუკუნის 50–60 წლებში მონასტრის დამაარსებლის ერთერთი 13 სირიელ მამათაგანის, შიოს მიერ. იგი ზომით აღნიშნულ ეკლესიებთან შედარებით უფრო დიდია. ეს ეკლესიაც ნახევრად ამოჭრილია მიწაში და მხოლოდ მისი ზედა ნაწილებია მიწაზე აშენებული. ხუროთმოძღვრების მხრივ, ამას გარდა, საყურადღებოა შეკრული თაღის მოხმარება ნამდვილი გუმბათის მაგივრად. რაც შეეხება კამარების ნალისებური ფორმის მოხმარებას, როგორც ეს იყალთოს სამებაშია, ამ ელემენტს ჩვენ ვხედავთ უკვე ჩვენამდე მოღწეული უძველეს ეკლესიებშიც პარალელურად გამოყენებულს ნახევარწრიან კამარასთან ერთად. ეს ძეგლი ერთობ სასიამოვნოა თავისი ზოგადი ფორმებით, სრულიად მარტივი, შეიძლება ითქვას, ღარიბი მორთულობით, ყოველ ნაბიჯზე მოწმობს, თუ ყურადღებით დავაკვირდებით, რომ მისი აღმშენებელი წინ ფრთხილად მიდიოდა და ერიდებოდა ყოველ რთულ ხერხს.
მარტივი ჯვარისებური გუმბათიანი ეკლესიის ტიპი VI საუკუნის მესამე მეოთხედში რომ ყოველ შემთხვევაში საქართველოს უკიდურეს აღმოსავლეთ პროვინციაში, სახელდობრ კახეთში, კარგად ცნობილი და ნაირნაირად შეცვლილი იყო, ამას გვიჩვენებს ამ ტიპის ორი თითქმის ერთნაირი პატარა ეკლესია, მოთავსებული კედლების გარეგან რვაწახნაგოვანში. ეს არის 40 მოწამის ეკლესია, ე.წ. დავითიანის უბანში სოფ. ურიათუბნის განაპირას და მცხეთის სვეტიცხოვლის სახელობაზე აშენებული ეკლესიის ნანგრევი სოფ. ვაჩნაძიანში, წმ. გიორგი ამიდასტურის ეკლესიის გვერდით 1923–1924 წლებში. ანტირელიგიური მოძრაობის წყალობით უკანასკნელი ნანგრევები მიწასთან გასწორებულია. ამგვარად, ხუროთმოძღვრების ევოლუციისათვის ფრიად შესანიშნავი ნაშთიდან ახლა არაფერია დარჩენილი. დავითიანის ეკლესია, შიომღვიმის ეკლესიის მსგავსად, გუმბათის ნაცვლად შეკრულ თაღს ხმარობს. კვადრატიდან რვაწახნაგოვანზე გადასვლის ტრომპები საკმაოდ მაღლა იმყოფებიან, ხოლო მათ ზემოთ უკვე თაღი იწყება. თავისი ზოგადი ფორმებით და პროპორციებით ეს მეტად სასიამოვნო, პატარა, მთლიანი შენობაა, შენახული სრულად გადაუკეთებლად, თითქმის ხელუხლებლად.

Sio-mRvimis monasteri. gegma da ganakveTi

ამგვარად, ჩვენ წინ იშლება VI საუკუნის მარტივი ჯვრის საფუძველზე აგებულ გუმბათიან შენობათა შესამჩნევი ნაირნაირობის სურათი. მარტივი ფორმის ძეგლების გარდა, ამავე დროს ეკუთვნის აგრეთვე ცდა–შექმნან უფრო რთული ფორმის გუმბათიანი შენობები, თუმცა ეს შენობები უშუალოდ წინ მიუძღვის ქართული ხუროთმოძღვრების აყვავების ხანის მიღწევებს. სანამ მათ განხილვას შევუდგებოდეთ, განვიხილოთ იმ არაგუმბათიანი შენობების ფორმები, რომლებსაც იმ დროს აგებდნენ საქართველოში.

Sio-mRvimis monasteri. severovis naxati

რაც შეეხება სამნავიან ბაზილიკებს, აღსანიშნავია, რომ ჯერჯერობით ჩვენ არ შეგვიძლია დავასახელოთ თუნდაც ერთი, რომელიც შეიძლბა მივაკუთნოთ ჩვენს ხანას. ეს საკმაოდ ადვილად აიხსნება იმ უბრალო მოსაზრებით, რომ იმ დროს მწიფდებოდა დამთავრებულ გრადნიოზულ გუმბათიან შენობათა შექმნის მომენტი. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ბაზილიკურმა შენობამ, როგორც ტიპმა, უკვე დაამთავრა თავისი განვითარების ციკლი ბოლნისის სიონში, და მის მსგავს შენობებში. ქრონოლოგიურად მომდევნო ძეგლები წარმოადგენენ სრულიად უბრალო, ჩვეულებრივ შენობებს, რომლებიც ძლივს აკმაყოფილებენ პრაქტიკულ მოთხოვნილებებს და მხოლოდ იშვიათად თუ აქვს ზოგიერთ მათგანს რაიმე დეკორაციული ელემენტი, გადმოღებული იმ დროის გუმბათიანი ხუროთმოძღვრების ძეგლებიდან. მხოლოდ, ერთის თქმა შეგვიძლია დარწმუნებით იმ დროის ბაზილიკებზე ისევე, როგორც მათ მომდევნოებზეც, კერძოდ, ისინი გეგმით დაახლოვებული არიან კვადრატთან, სვეტების რაოდენობა დაყვანილია ორ წყვილამდე. ამგვარად, ქართული ხუროთმოძღვრების ზოგადი განმასხვავებელი ხაზული–მისი ცენტრალობა–აქაც იჩენს თავის გავლენას.

სწორედ VI საუკუნეში ჩნდება საქართველოში ტაძრის თავისებური ფორმა, რომელსაც არა აქვს–რამდენადაც ვიცით ჯერჯერობით–პარალელები სხვა ქვეყნებში. ეს არის შენობები რომლებსაც გიორგი ჩუბინაშვილმა უწოდა „სამეკლესიანი ბაზილიკები“. ამ ტიპის შენობა თავისი გარეგანი ფორმებით წარმოადგენს ნამდვილ სამნავიან ბაზილიკას, ზოგჯერ თითქოს დასავლეთის მხრიდან გარშემოსავლელით, როგორც ძველ შუამთასა და სხვა ზემოთ აღნიშნულ ეკლესიებში, მაგრამ შიგნიდან, როგორც სივრიცს შთაბეჭდილებით, ისე კონსტრუქციული აზრით, იგი სრულიად განსხვადება ბაზილიკისგან: ჩვენ გვაქვს სამი დამოუკიდებელი, რამდენადმე წაგრძელებული, მეტნაკლები სიმაღლის ოთახი. შუა ჩვეულებრივ შესამჩნევად უფრო დიდი და უფრო მაღალია, ვიდრე გვერდის ოთახები. ერთიდან მეორეში გასასვლელად კარია, ამასთან არაიშვიათად ზოგი ოთახი გასავლელია მეორეებისთვის. შენობათა ამ ტიპმა ძლიერ საინტერესო ევოლუცია განიცადა საქართველოში და განსაზღვრულ ხანაში მოგვცა მხატვრულად დამთავრებული ნაწარმოები. რაც შეეხება მის პირველ ნაბიჯებს, რომელნიც სწორედ ამ ხანაში იყო გადადგმული, მათ სწორედ შესამჩნევი გაუბედავობა ახასიათებს.
ამის ერთერთი უძველესი ნიმუში გვაქვს ახლანდელ სოფელ ბოლნის–ქაფანაქჩიში, მისი აშენების თარიღი შეიძლება კარგად გამოირკვეს მისი სხვადასხვა ელემენტის შედარების შედეგად ბოლნისის სიონის ასეთსავე ელემენტებთან. ეს შენობა წარმოადგენს ნახევრად დანგრეულ შენობას შუა უმთავრესი ეკლესიის გარეთ ნახევარწრედ გამოსული აფსიდით. ჩრდილოეთის და სამხრეთის ეკლესიებს არ ქონდათ ფანჯრები აფსიდებში. შესავალი ყოფილა მხოლოდ სამხრეთიდან–მთავარ ეკლესიაში ორი კარით, ჩრდილოეთისაში–კარით მთავარ ეკლესიიდან. ორივე შესავალი მთავარ ეკლესიაში მორთულია დიდი, რეპრეზენტატული კომპოზიციებით ამაღლების გამოსახვით. ფანჯრები დიდი ზომისაა კამარების ნალისებური ფორმით; მათ ქონდათ სპეციალური კამარისებური ზედა–არშიები, რომლებიც დასავლეთის ფანჯარაზე „მარგალიტების“ რიგით იყო მორთული; არის აგრეთვე სხვა დეკორაციული მოტივებიც, რომელნიც ძლიერ გვანან ბოლნისის სიონის მოტივებს. საამშენებლო–ტექნიკურის მხრით ჩვენ ვხედავთ ქვის დიდი კვადრების მოხმარებას, რისგანაც ღრმავდება ქვების შუა ღარები, როგორც ამას ვხედავთ მცხეთის ჯვრის მიცრე ტაძარშიც. ამგვარად, პარალელები გვითითებენ რომ სოფელ ბოლნის–ქაფანაქჩის მახლობლად მდებარე ეკლესია აშენებული უნდა იყოს ასევე VI საუკუნეში. თავისი ხუროთმოძღვრული ასახვით ეს უბრალოდ მწკრივზე აშენებული სამი ეკლესიაა, რომელნიც შიგნიდან სრულიად არ არიან შეერთებულნი ერთ კომპოზიციურ მთლიანად. ეს ფორმა აიხსნება, ალბათ, კულტის მოთხოვნილებით–საჭირო იყო დღეში რამდენჯერმე ეწირათ, ხოლო ყოველი წირვისთვის ცალკე ტრაპეზი იყო საჭირო.
როგორც ავღნიშნეთ, დიდ ინტერესს წარმოადგენენ ბოლნის–ქაფანაქჩის ბარელიეფები. დიდი კარის ზემოთ ბარელიეფი შესრულებულია მწვანე ქვაზე, პატარა კარის ზემოთ–წითელ ღვინისფერ ქვაზე. ქრისტეს ამაღლება ანგელოზების მიერ შესრულებულია ძველი ხელოვნებისათვის ჩვეულებრივი რედაქციით, მაგრამ საინტერესოა ტახტის მორთულობის დეტალები: იგი დამშვენებულია გვერდზე მჯდომარე ფრინველებით, რომელნიც გამოსახავენ ტახტის სახელურებს, და ანგელოზების ნაკვთებით, რომელთაც ფრინველის ფრთები და ბოლოები აქვთ ტანის ქვედა ნაწილის ნაცვლად. ამის უფრო ახლობელი ანალოგები გვხდება ქვაზე აღმოსავლეთის ეკლესიაზე ზებედაში, სირიას (VI საუკუნის) და აგრეთვე ე.წ. სუმბატ მეფის ძეგლზე ოძუნში (ახლანდელი უზუნლარი), სომხეთში.
ასეთმა უმწეო ხუროთმოძღვრულმა ფორმამ, როგორც ბოლნის–ქაფანაქჩის ეკლესიაა, რომელსაც კიდევ რამდენიმე პარალელი აქვს, მალე, ისევ იმავე ხანაში დაიწყო გამოსავლის ძებნა და შეეცადა უბრალოდ გამწკრივებული სამი ოთახი მთლიან ერთეულად შეეკრა. ასეთი პირველი, ჯერ კიდევ გაუბედავი ცდის ხასიათი აქვს სამ ეკლესიას, ხუროთმოძღვრების მხრივ მეტად დაახლოებულთ, მაგრამ გეოგრაფიულად დაშორებულთ. მხედველობაში გვაქვს საგურამოს ეკლესია „ქასური“ გიორგისა, კისისხევის მონასტრის ეკლესია წმ. კოზმა და დამიანისა და („კონდამიანი“) და რუისპირის ნანგრევი. განვითარების ამ ეტაპის სამეკლესიან ბაზილიკებში გვერდის ეკლესიები იღებენ სტოების ხასიათს რამდენიმე ფართო კამარებით; ერთი შესავლის ნაცვლად (სამხრეთიდან) კეთდება ორი შესავალი–სამხრეთით და ჩრდილოეთით. მერე, ჩრდილოეთის ეკლესიის აღმოსავლეთის ნაწილში გამოიყოფა ცალკე ოთახი მთავარ, შუა ეკლესიის სამსხვერპლოსთვის, ე.ი. გვერდის ეკლესიები ასრულებენ აქ ჯერ კიდევ დამატებით ფუნქციას, როგორც მთავარი ეკლესიის შესავლის სტოების. ასე თავისებურად გადაამუშავა ქართველმა ხუროთმოძღვარმა შენობის არაგუმბათიანი, ბაზილიკური თემა; იგი ანეიტრალებს ცალკე სვეტების რიტმულ თანდათანობას, როგორც შენობის შინაგანი სივრცის შეგრძნების ეტაპებს და უახლოვდება მთელი სივრცის–ჩვენ შემთხვევაში მთავარი ეკლესიის სივრცის–მთლიანად მომენტალური შეგრძნების ხერხებსა და შესაძლოებას.

saguramos qasuris wm. giorgi. gegma da fasadi

ninowmindis kaTedralis gegma

ასეთია სხვადასხვა მარტივი ტიპები საეკლესიო შენობებისა, რომელთა ცალკე ნიმუშები გადარჩენილია ჩვენ დრომდე. იქნებ უფრო გასაოცარი იყოს ის ფაქტი, რომ გადარჩენილია ზოგიერთი რთული კომპოზიციაც, რომელიც მხატვრობის მხრივ წარმოადგენს გარდამავალ მოვლენას ახალი ძიების გზაზე. განვიხილოთ ერთერთი ასეთი შენობა, კერძოდ, ნინო–წმინდის კათედრალს კახეთში, რომელიც XIX საუკუნის პირველ ნახევარს მომხდარი მიწისძვრის წყალობით სრულიად დანგრეულია.
კათედრალი სოფ. ნინოწმინდაში, მიძღვნილი საქართველოს განმანათლებელ ნინოსადმი, ე.ი. ეროვნულ–კულტურულ გმირისადმი, რომლის თაყვანისცემა ფართოდ იყო გავრცელებული უძველეს დროიდანვე, ყოველ შემთხვევაში კახეთში მაინც, – გუმბათიანი ცენტრალური გეგმის შენობაა. იგი მრავალჯერ ყოფილა შეკეთებული, სანამ არ დაინგრეოდა მიწისძვრისგან; ამის შემდეგ მისი ნაწილები, რომელნიც გადმონგრევას ლამობდნენ, განგებ იყო დანგრეული თითქმის ჩვენ თვალწინ. ეს ძეგლი წარმოადგენს დიდ ისტორიულ ინტერესს. თავისი გარეგანი სახით ესაა მასივი, შემდგარი რვა შეერთებული ნახევარწრისა და მათ ცენტრში ამაღლებული გუმბათისაგან. დიდ ნახევარწრეებს რიგრიგისად მისდევს რამდენიმე როგორც სიფართით, ისე სიმაღლით უფრო პატარა ნახევარწრეები. ამ ნახევარწრეებს შიგნიდან დაპირდაპირებული აქვს: დიდებს–აფსიდური მომრგვალებანი მათ წინ ცენტრისკენ გამოყოფილი სწორკუთხიანი ბემებით, ხოლო პატარებს–პატარა, ცენტრალური სწორკუთხედისა და მასთან აღმოსავლეთის და დასავლეთის მიმართულებით შეერთებული აფსიდებისგან შემდგარი ოთახები. ყველა ამ ნაწილის შემაერთებელი სივრცე, გადახურული იყო გუმბათით, უფრო სწორად, ე.წ. შეკრული თაღით, ისე როგორც ეს შიომღვიმეშია. დასავლეთის მთავარ შესავალს ქონდა სპეციალური სვეტებით მორთული სტოა, რომელიც ფორმით იქნებ მცხეთის ჯვარის მცირე ტაძრის სტოებს ემსგავსებოდა.

ninowmindis kaTedralis pirvandeli restavracia

ნინოწმინდის ძირითადი გეგმა წარმოადგენს ტეტრაკონქს, მაგრამ ხუროთმოძღვარმა დაისახა მიზანი განევითარებინა, გაეფართოვებინა ეს თემა დამატებული სივრცეებით, რომელნიც მოქცეულნი არიან განზე გაწეულ აფსიდებს შორის. ხუროთმოძღვარი იცავს ყოველი აფსიდის ზომას განსაზღვრულ ფარგლებში, მაგრამ იღებს სულ სხვა, შესამჩნევად უფრო ვრცელს, ცენტრალურ გუმბათქვეშე სივრცეს, რადგან ყოველ წყვილ აფსიდურ შვერილს შორის მას პირვანდელი ცენტრალური ტეტრაკონქის კვადრატის დიაგონალებზე მოუქცევია კიდევ დამოუკიდებელი, სიდიდით თითქმის აფსიდების ტოლი სამყოფლები. ეს ნაწილები გაერთიანებულია; ისინი შეადგენენ მთელი სივრცის ნაწილს, რადგან გუმბათქვეშე ნაწილისკენ აქვთ ღია მაღალი ერთიანი კამარების მალები. მაგრამ ამასთან ერთად ისინი მაინც საკმაოდ დამოუკიდებელი არიან თავიანთი შინაგანი განაწილებით და ყოველ მათგანს აქვს თავისი საკუთარი კარი გარედან. შენობის სივრცის ასეთი გაფართოებით ნინოწმინდის ხუროთმოძღვარმა შესძლო აეგო გრანდიოზული შთაბეჭდილებისა და კოლოსალური ზომის შენობა. ძირითადი ამოცანა, რომელიც ხუროთმოძღვარმა დაისახა, იყო–შეექმნა ფორმით და დიადობით ახალი შინაგანი სივრცე. ეს ამოცანა მან გადაწყვიტა, საკითხი მხატვრულად დამთავრებული გარეგანი სახის შესახებ, როგორც ჩანს, მისთვის არ არსებობდა. ამიტომ მისი შენობის გარეგანი სახე არა თუ ნაკარნახევია შინაგანი ფორმებით, არამედ სრულიად ექვემდებარება მათ, უფრო სწორად, ექვემდებარება ძირითად ფორმებს; ხუროთმოძღვარი გარედან იმეორებს გარეგანი კედლების ნახევარწრიან მოხაზულობას, რაც შეეფარდება აფსიდური მკლავების ნახევარწრეებს, ე.ი. აქ მეორდება იგივე ხერხი, რომელზედაც უკვე ვისაუბრეთ გავაზის ტეტრაკონქის განხილვის დროს.
ნინოწმინდის ხუროთმოძღვარი, ამრიგად, ტაძრის ახალი ფორმის შექმნისათვის საფუძვლად იღებს ტეტრაკონქს და განაგრძობს ისევ იმავე ფორმებში აზროვნებას. ამიტომ მისი ტაძარი სრულიად სიმეტრიულია, იგი ნამდვილად გამოსახავს წესიერ ვარსკვლავისებურ ფორმას. მასში შემსვლელი უცებ ხედავდა, ერთბაშად თვალს ავლებდა მთელ მის სივრცეს, იგი იღებდა საერთო შთაბეჭდილებას გვერდის სამყოფელებისაგანაც. რა თქმა უნდა, მაღლა მის წინ იშლებოდა ცენტრალური ნაწილის სახურავიც, რომელსაც, გიორგი ჩუბინაშვილის აზრით, შეკრული თაღის ფორმა ქონდა და არა ნამდვილი გუმბათისა. ტაძარი უმთავრესად განათებული იყო ამ ცენტრალური ნაწილის ფანჯრებით და მხოლოდ დამატებით სინათლეს იღებდა აფსიდების ფანჯრებისა და შვიდი შესავლის კარიდან. ამგვარად სინათლე ნაწილდებოდა ზემოდან გრადაციებით ქვემოთკენ, სადაც ყოველი ნაწილის სიღრმეში ემატებოდა სინათლე ფანჯრებიდან ან კარებიდან. ამ დამატებითი სინათლის წყაროების განაწილებით ნინოწმინდის ხუროთმოძღვარი ხაზს უსვამს განსაკუთრებულ განწყობილებას, თავისი კომპოზიციის გაგებას. კუთხის სამყოფლები იღებდნენ სინათლეს მხოლოდ ტაძრისა და შესავლის კარებიდან; სპეციალური ფანჯრები მათში არ ყოფილა (გარდა პატარა ჭუჭრუტანებისა გვერდებზე), სხვანაირად არის განათებული ოთხი აფსიდური მკლავი–დიდი კარების გარდა მათ ქონდათ კიდევ ფანჯრები, კერძოდ საკურთხევლის აფსიდს (უშესავლოდ იყო, რა თქმა უნდა) ქონდა სამი დიდი ფანჯარა. ამგვარად, აქ მნახველზე შთაბეჭდილების  მოსახდენად კუთხის სამყოფლების მეორეხარისხოვანება აფსიდებთან შედარებით არა თუ მარტო კამარის უფრო მცირე გაშლითაა ხაზგასმული, არამედ მათი შინაგანი სივრცის ერთნაირი დაჩრდილვითაც, ხოლო აფსიდებში ყველაზე უფრო კარგად საკურთხევლის ნაწილი და მასში წარმოებული წესებია განათებული საშუალო სიმაღლეზე მდებარე სამი ფანჯრით, საიდანაც უხვად შედის კაშკაშა სინათლე.
კუთხის სამყოფელების თავისებური ფორმა, ყოველ მათგანში გარედან შესავალი კარის არსებობა ტაძრის ძირითად სამყოფელის დამოუკიდებლად ჯერ კიდევ როდი გვაძლევს მასალას მათი დანიშნულების გამოსარკვევად. აღსანიშნავია, რომ ეს ფორმა სავსებით უდგება იმ სამხრეთი გვერდის შეზღუდული შემოფარგლული ნაწილის ფორმას, რომელიც ბოლნისის სიონში შეიძლება ჩაითვალოს სპეციალურ სანათლავად. ალბათ იგივე სანათლავი იყო ნინოწმინდის საეპისკოპოსო ტაძრის ერთერთი კუთხის ოთახშიც; რაც შეეხება სხვა ოთახებს, ესენი, შესაძლებელია, იყო სპეციალური სამყოფელი ქალებისთვის, იქნება კათაკმეველთათვისაც. უფრო გვიან, საკურთხევლის ახლო მდებარე ოთახებს გარედან შესავლები ამოუშენეს და ეს ოთახები გამოიყენეს მთავარი საკურთხევლის სამსხვერპლოდ და ეკვდერად.
როგორც ავღნიშნეთ, ნინოწმინდის ხუროთმოძღვარმა ვერ მოახერხა დამთავრებული სასიამოვნო მოსახულობა მიეცა ტაძრის გარეგანი ფორმებისათვის. მას გამოუვიდა სიმაღლით და მოცულობით კოლოსალური ნახევარწრეების საკმაოდ უფრომო გროვა; ამასთან ისეთი ნახევარ წრეებისა, რომლებიც არაფრითაა გაყოფილი; მათ მხოლოდ კარი და ფანჯრები ქონდათ დატანებული ცენტრში. მაგრამ ეს პრობლემა ჯერ სულაც არ იყო დამდგარი იმ დროს ხუროთმოძღვრის წინაშე; ამიტომ ისეთი ensemble-ის შექმნა, რომელიც ჩვენ ვნახეთ ნინოწმინდაში, მაინც მოითხოვს შესაფერ დაფასებას, ხოლო მასში არის ისეთი დეტალები, რომელთაც ქართული ხუროთმოძღვრების შემდგომი განვითარებისათვის არსებითი მნიშვნელობა ქონდა. როგორც ავღნიშნეთ, ყველა შვერილი გამოსახავს რვა ნაირნაირი სიდიდის ნახევარწრეს, რომელნიც რიგრიგად მისდევენ ერთმანეთს. მხოლოდ აღმოსავლეთის ნახევარწრემ მიიღო შუა ნაწილში დამატებითი განაწილება ხუთწახნაგად, რაც გამოიწვია აქ საკურთხევლის სამი ფანჯრის არსებობამ. ნინოწმინდის ხუროთმოძღვარმა ცხადად იგრძნო ამ მუხლში, რომ საჭირო იყო ფანჯრებისთვის კედელი გაესწორებინათ; მან არ მოინდომა ფანჯრების გამოჭრა კედლის გამოზნექილ, მომრგვალებულ ზედაპირზე და ფანჯრების შეფარდებით გააკეთა წახნაგები, რომელიც ამიტომ ხუთი გამოვიდა (სურ. 62). სწორად რომ ფანჯრებს გამოუწვევიათ ამ წახნაგების გაკეთება, ჩანს იქიდან, რომ ხუროთმოძღვარი კარის კავშირებსაც  კუთხის სამყოფელისკენ ერთიანი ქვის კოჭებისგან აკეთებს.
ამგვარად, აქ პირველად ჩნდება ის მიდგომა, რომელიც ქართული ხელოვნების განვითარების მომდევნო ეტაპში სრულად და ნათლად ყალიბდება. ნინოწმინდის კათედრალი მთელი რიგი მუხლით წარმოადგენს წინამორბედ ეტაპს, უშუალოდ გარდამავალ საფეხურს ქართული ხუროთმოძღვრების შემდეგი, უმაღლესი მიღწევისათვის – მცხეთის ჯვრის დიდი ტაძრისათვის. ნინოწმინდის კათედრალი წარმოადგენს იმ დიდი ხუროთმოძღვრის მიერ მოფიქრებულ შენობას, რომელსაც ქონდა უნარი ტაძრის სივრცის სიდიადის შეგრძნებისა. ეს ტაძარი, ზოგიერთი შედარებითი ხუროთმოძღვრული ცნობის მიხედვით, ეკუთვნის იმავე დროს, როდესაც მცხეთის ჯვრის მცირე ტაძარია აგებული, ე.ი. დაახლოებით VI საუკუნეში.

სტატიის ავტორი – გიორგი ჩუბინაშვილი;